Ο Δρόμος του Δέντρου

«Πώς ποθούμε να επιτύχουμε την ανάπτυξη που το δέντρο ενσαρκώνει, το ψήλωμα και το ρίζωμα, την γερή του αρμοσιά και την ισορροπία ανάμεσα στο υψηλό και το χαμηλό, τον τρόπο που συναντά την κάθε εποχή, που συγκρατεί το έδαφός του, είτε σε ανάπαυση είτε σε ανθοφορία. Κάθε είδους πλάσμα φωλιάζει στο καταφύγιο των μητρικών κλαδιών του, κρύβεται στις οπές και τρέφεται από την ουσία του».

(Ronnberg and Martin 2010:128)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το δέντρο αποτελεί ένα πανανθρώπινο σύμβολο που απαντά σε όλες τις μυθολογίες, τις θρησκείες και τους πολιτισμούς. Έχει προβληθεί σε αυτό ένα πλήθος νοημάτων (Ronnberg and Martin 2010:128, Cirlot 1995:187-192, Cooper 1978:176-179, Cheung 2006:637-643).

Σε αυτό το κείμενο θα εστιάσουμε σε εκείνες τις πλευρές του συμβολισμού του που μπορούν να λειτουργήσουν ως σημεία προσανατολισμού στην προσπάθεια και την άσκησή μας να γνωρίζουμε τον εαυτό μας, να αναπτυσσόμαστε ολοκληρωμένα και να καλλιεργούμε τη δημιουργικότητά μας.

Ξεχωρίζουμε τις δύο παρακάτω σημασίες.

1. Το δέντρο αποτελεί σύμβολο της ανάπτυξης του ανθρώπου και της μοναδικότητάς του. Εξαιρετικά ζωντανό και επίκαιρο δεδομένης της σημερινής κατάστασης του ανθρώπου.

2. Το δέντρο αποτελεί διαχρονικό και οικουμενικό σύμβολο της σύνθεσης, της ενότητας και της ολότητας. Με αυτό το νόημα παραπέμπει στην υγεία, «την κατάλληλη εξισορρόπηση όλων όσων είμαστε» (Perls 1992:26).

MΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΔΕΝΤΡΑ

Η μοναδικότητα των μορφών ζωής, στην οποία εντάσσεται και η μοναδικότητα του ανθρώπου, αποτελεί το θεμέλιο της ζωής και της φύσης. Ο πολιτισμός των δύο τελευταίων, κυρίως, αιώνων τείνει να ισοπεδώσει αυτήν την μοναδικότητα καλλιεργώντας στους ανθρώπους τη μονομέρεια. Αποβλέπει στο να μας καταστήσει καταναλωτές και οπαδούς (followers). H ζωτική ενέργεια των ανθρώπων κατασπαταλάται στην υλοποίηση των στόχων που τίθενται από μια κυρίαρχη οικονομική ομάδα και προβάλλονται συστηματικά ως πρότυπα επιτυχημένης ζωής. Ακολουθώντας αυτά τα πρότυπα ρίχνουμε νερό στο μύλο της ατομικής και συλλογικής κακοδαιμονίας. Το νόημα της ανθρώπινης ζωής φαίνεται πως έχει γίνει η συσσώρευση κερδών για μια οικονομική ολιγαρχία.

Η Προσωπική Ανάπτυξη, η Αυτοπραγμάτωση, η Εξατομίκευση ή όπως αλλιώς έχει ονομαστεί η πορεία του ανθρώπου προς την επίτευξη της μοναδικότητάς του αποτελεί χαμηλή προτεραιότητα. Δεν την μαθαίνουμε στα σχολεία, δεν μας την διδάσκουν οι κοινωνικοί θεσμοί. Στα κυρίαρχα πρότυπα σπάνια βρίσκουμε υπόδειγμα και καθοδήγηση. Η φύση, ωστόσο, μας παρέχει άφθονα παραδείγματα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι τα δέντρα και θα μπορούσε να ονομαστεί: Ο Δρόμος του Δέντρου.

Παρακολουθώντας και κοιτάζοντας προσεκτικά ένα δέντρο μπορούμε να δούμε διάφορα πράγματα μεταξύ των οποίων και τα παρακάτω.

Η ανάπτυξη του δέντρου ακολουθεί αργές διαδικασίες. Η αργή του ανάπτυξη υποβάλλει μία εικόνα ακινησίας. Η ακινησία ωστόσο, είναι φαινομενική. Στην πραγματικότητα η ανάπτυξή του υφίσταται ως μια σύνθεση αναρίθμητων κινήσεων, μέσα στον ελεύθερο χώρο, προς όλες τις κατευθύνσεις, η οποία οδηγεί στη διαμόρφωση της μοναδικής του μορφής.
Το δέντρο αναπτύσσεται ομοιόμορφα. Όλα τα μέρη του αναπτύσσονται αρμονικά με μία κατάλληλη αναλογία. Το κάθε του μέρος- οι ρίζες, ο κορμός, τα κλαδιά, τα φύλλα, τα άνθη και οι καρποί- επιτελεί το καθένα τη μοναδική του λειτουργία σ’ αυτή την ολότητα στην οποία καταλήγει το δέντρο.
Το Δέντρο μεγαλώνει προς τον ουρανό, ενώ είναι πάντα ριζωμένο γερά στην γη.
Αξιοποιεί τις δυνατότητες ανάπτυξης που του παρέχονται χωρίς να εμμένει στα εμπόδια. Τα αποφεύγει κινούμενο προς τα εκεί που υπάρχει πέρασμα και ελεύθερος χώρος. Ορισμένες φορές τα διαπερνά.
Απορροφά τόση ποσότητα νερού, θρεπτικών συστατικών και ηλιακής ενέργειας όση χρειάζεται για να καλύψει τις ανάγκες του.
Παίρνει τον χώρο του, αλλά δεν παίρνει τον χώρο των άλλων δέντρων. Διαφορετικά δεν θα υπήρχαν δάση.
Όταν οι συνθήκες είναι αντίξοες, η προσαρμογή σε αυτές είναι θαυμαστή. Το χειμώνα οι ρυθμοί ανάπτυξης μειώνονται. Το δέντρο που ρίχνει τα φύλλα του δείχνει χωρίς ζωή. Παραμένει όμως ζωντανό και ανθίζει την άνοιξη. Όταν το χώμα είναι λιγοστό οι ρίζες εισχωρούν όλο και πιο βαθειά μες το πετρώδες έδαφος ή μέσα στις χαραμάδες των βράχων. Όταν οι άνεμοι είναι ισχυροί το δέντρο λυγίζει τον κορμό και τα κλαδιά προς την κατεύθυνση των ανέμων.
Το δέντρο ενσαρκώνοντας την μοναδικότητά του υπηρετεί τη ζωή. Συγκρατεί το χώμα και τα νερά της βροχής προστατεύοντας το έδαφος από τη διάβρωση. Καθαρίζει τον αέρα φιλτράροντας το διοξείδιο του άνθρακα. Παράγει οξυγόνο. Προσφέρει καταφύγιο σε άλλα πλάσματα: ζώα, έντομα και πουλιά. Σε ορισμένα δίνει τροφή. Σε ορισμένα παρέχει σκιά και δροσιά όταν ο ήλιος είναι δυνατός. Σε άλλα παρέχει κατοικία. Έχει αναφερθεί πως μια βελανιδιά μπορεί να στηρίξει έως και 400 είδη ζωντανών οργανισμών (Ganeri 1994 :26). Τα ξερά του φύλλα και κλαδιά αποσυντίθενται και με τα συστατικά τους εμπλουτίζεται το έδαφος. Από τους σπόρους του δημιουργούνται νέα δέντρα.
Το δέντρο ζει και αναπτύσσεται με μια κυκλικότητα. Εκφράζει την αλληλουχία και αλληλοδιαδοχή των διαδικασιών της φύσης: άνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο χειμώνας∙ βλάστηση, ανθοφορία, καρποφορία, φθορά, παύση. Παύση-συνέχεια. Αλλαγή. Το δέντρο όντας αναπόσπαστο μέρος του περιβάλλοντος συμμετέχει στο φαινόμενο της ζωής. Στη ζωή τα πάντα αλλάζουν και τα δέντρα αλλάζουν μέσα στην αλλαγή.

ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Το ανθρώπινο πνεύμα έχει αναγνωρίσει την ύπαρξη συγγένειας ανάμεσα στον άνθρωπο και σε ορισμένα στοιχεία της φύσης. Χαρακτηριστικός είναι ο μύθος της δημιουργίας των πρώτων ανθρώπων που συναντούμε στην Σκανδιναβική μυθολογία όπου επισημαίνεται η συνάφεια του ανθρώπου με τα δέντρα. Σύμφωνα με αυτόν, οι πρώτοι άνθρωποι δημιουργήθηκαν από δύο δέντρα, ο άνδρας από μια Φλαμουριά και η γυναίκα από μια Φτελιά (Hamilton 1972:338).

Το δέντρο ως σύμβολο έχει απασχολήσει και την ψυχολογία. Ενδεικτικά αναφέρουμε πως για τον Jung το δέντρο αποτελεί ένα σύμβολο του εαυτού σε διαδικασία ανάπτυξης (Jung in Cheung 2006:637). Για τη Marie-Louise von Franz συμβολίζει την ίδια την διαδικασία της εξατομίκευσης (1964:637). Επίσης, η von Franz χρησιμοποιεί το δέντρο για να αποδώσει την αξία της ονειρικής μας ζωής.

«…Όλα τα όνειρα δείχνουν στο άτομο το μοναδικό νόημα της μοναδικής του ζωής. Είναι σαν να υπάρχουν δύο χιλιάδες δέντρα σ’ ένα δάσος και δεν είναι παρά απλά δέντρα. Ωστόσο, αν παρατηρήσουμε από κοντά και με ακρίβεια, το καθένα έχει τη δική του προσωπικότητα. Δεν υπάρχουν δύο δέντρα που να είναι τα ίδια» (in Boa 1998:323).

Συχνές αναφορές στα δέντρα βρίσκουμε διάσπαρτες στο έργο διαφόρων ποιητών μας. Επισημαίνοντας την αναγκαιότητα για διαφοροποίηση ως δρόμου προς τη μοναδικότητα, ο Ελύτης γράφει:

"...και το δέντρο μονάχο του

χωρίς κοπάδι

για να το κάνεις φίλο σου

και να γνωρίζεις τ' ακριβό του τ' όνομα..."

(2002:125)

Σε άλλο σημείο ο Ελύτης βλέπει στα δέντρα μια «σοφία αδιατίμητη» και ένα σύμβολο πως υπάρχει στη ζωή μας κάτι τόσο οικείο που ωστόσο δεν το βλέπουμε: «το πολύ σιμά κι όμως αόρατο» (2002:180).

Ο Σεφέρης, επίσης, έχει κάνει πολύ ενδιαφέρουσες αναφορές στα δέντρα. Σε μία από αυτές παρομοιάζει το ποίημα, που για έναν ποιητή είναι μια θεμελιώδης έκφραση της δημιουργικότητας και της μοναδικότητάς του, με δέντρο. Γράφει:

«Δέξου ποιός είσαι.

Το ποίημα

Μην το καταποντίζεις στα βαθιά πλατάνια

Θρέψε το με το χώμα και με το βράχο που έχεις.

Τα περισσότερα-

σκάψε στον ίδιο τόπο θα τα βρεις».

(1989:299)

Ο Σεφέρης προτείνει κάτι που μπορεί να εφαρμοστεί και πέρα από τον χώρο της ποίησης: η δημιουργική μας δράση να πηγάζει από τα προσωπικά μας υλικά, από την προσωπική μας εμπειρία όποια κι αν είναι αυτή. Να αποδεχτούμε τον εαυτό μας και εκεί ερευνώντας, θα βρούμε τα περισσότερα.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Όσα έχουμε αναφέρει έως τώρα εντάσσονται σε έναν ανθρωπιστικό τρόπο θεώρησης του ανθρώπου. Σύμφωνα με αυτόν, η αναπτυξιακή μας πορεία θα πρέπει να υπαγορεύεται από τα προσωπικά μας σήματα: τα όνειρα, τα οράματα, τις αισθήσεις, τα αισθήματα, τα συναισθήματα, τις διαισθήσεις. Όταν ζούμε συντονισμένοι και εναρμονισμένοι με τη φύση μας, την οποία μπορούμε να αναγνωρίσουμε μέσα από τα προσωπικά μας σήματα, έχουμε τη δυνατότητα να βιώσουμε τα αισθήματα της χαράς, της ικανοποίησης και της ολοκλήρωσης.

Η φράση «Ακολούθησε το Δέντρο σου», “Follow Your Tree”, είναι μια πρόσκληση σε έναν τρόπο ύπαρξης που είναι συνεπής προς τη μοναδική μας φύση.

ΠΗΓΕΣ

Boa, F. (ed) (1988). The Way of Dream, Dr. Marie-Louise von Franz in Conversation with Frazer Boa. Toronto, Windrose Film.

Cheung,T. (2006). The Element Encyclopedia of 20.000 Dreams. London, Harper Element.

Cirlot, J-E. (1995). Το Λεξικό των Συμβόλων (μτφρ. Καπάτος Ρ.) Αθήνα, Εκδόσεις Κονιδάρη.

Cooper, J. C. (1978). An Illustrated Encyclopedia of Traditional Symbols. London, Thames and Hudson.

Ελύτης, Ο. (2002). Ποίηση. Αθήνα, Εκδόσεις Ίκαρος.

Ganeri, A. (1994).Δέντρα (μετφρ. Κ. Καραμπατσόπουλος). Αθήνα, Εκδόσεις Αξιωτέλης.

Hamilton, E. (1972). Eπίτομη Ελληνική και Παγκόσμια Μυθολογία (μετφρ. Ε. Γραμμένος και Α. Κοντοσιάνος). Αθήνα, Εκδόσεις Αγκυρα.

Jung,C.G. and von Franz, M-L. (eds) (1964). Man and his Symbols. London, Aldus.

Perls,F. (1992). Gestalt Therapy Verbatim. Gouldsboro, Gestalt Journal Press (originally published in 1969 by Real People Press).

Ronnberg, A. and Martin, K. (eds) (2010).The Book of Symbols, Reflections on Archetypal Images. Taschen.

Σεφέρης, Γ. (1989). Ποιήματα. Αθήνα, Εκδόσεις Ίκαρος.

von Franz, M-L.(1964).The Process of Individuation. In Jung, C. G. and von Franz, M-L. (eds) (1964). Man and his Symbols. London, Aldus.

ΕΙΚΟΝΕΣ

1.Ζωγραφική: Β. Δεληκατερίνη- Ν. Κώστας. Φωτ.: Κ. Κώστας.

2.Φωτ.: Β. Δεληκατερίνη.

3.Λεπτομέρεια μάσκας. Κατασκευή/Φωτ.: Β. Δεληκατερίνη.

4.Φωτ.: Κ.Κώστας.

Κωνσταντίνος Κώστας

Σεπτέμβριος 2013